«خطاي شباهت» نوعي سوگيري شناختي است كه در آن افراد به اشتباه احتمال يا حقيقت يك رويداد، ايده يا عضويت در يك دسته را بر اساس ميزان شباهت آن به چيزي آشنا، به جاي شواهد عيني يا احتمال آماري، قضاوت مي‌كنند. اين يك خطاي سيستماتيك در تفكر است كه ناشي از اتكاي مغز به ميانبرهاي ذهني (اكتشافي) است كه از شباهت ادراك‌شده به عنوان راهي سريع براي ساده‌سازي قضاوت‌هاي پيچيده استفاده مي‌كنند.

شباهت هميشه به معناي احتمال نيست

خطاي شناختي مربوط به شباهت اين است كه افراد اغلب به اشتباه از شباهت به عنوان جايگزيني براي احتمال استفاده مي‌كنند كه مي‌تواند منجر به قضاوت‌هاي نادرست شود.

اين اتفاق به اين دليل مي‌افتد كه «روش اكتشافي شباهت» باعث مي‌شود افراد احتمال تعلق چيزي به يك دسته را بر اساس ميزان شباهت آن به يك نمونه اوليه يا مثال گذشته قضاوت كنند، نه بر اساس احتمال يا شواهد آماري واقعي.

به چند دليل، شباهت هميشه معادل احتمال نيست:

• شباهت، شباهت ادراك‌شده را نشان مي‌دهد كه مي‌تواند ذهني و وابسته به زمينه باشد، نه معياري براي احتمال واقعي.
• افراد اغلب وقتي رويداد يا مثال بسيار معرف يا آشنا باشد، صرف نظر از نرخ‌هاي پايه واقعي (فراواني)، احتمالات را بيش از حد تخمين مي‌زنند.
• تكيه مغز بر شباهت مي‌تواند باعث دست‌كم گرفتن يا ناديده گرفتن رويدادهاي كمتر مشابه اما محتمل‌تر شود و منجر به ارزيابي‌هاي مغرضانه شود.
• مدل‌هاي رياضي و تحقيقات تجربي نشان مي‌دهند كه قضاوت‌هاي مربوط به شباهت و قضاوت‌هاي مربوط به احتمال، فرآيندهاي شناختي مرتبط اما متمايزي هستند و اشتباه گرفتن آنها منجر به خطاهايي مانند “اثر رقيق‌سازي” (ناديده گرفتن اطلاعات متناقض) يا “اثرات تأييد” مبتني بر شباهت به جاي شواهد مي‌شود.

اشتباهات مهلك در زندگي مشترك كه به طلاق و جدايي ختم مي شوند

به طور خلاصه، ميانبر ذهني قضاوت احتمال بر اساس شباهت مي‌تواند باعث سوگيري‌هاي سيستماتيك شود زيرا شباهت مربوط به شباهت ادراك‌شده است، نه احتمال واقعي. تصميم‌گيري منطقي مستلزم تمايز آگاهانه اين مفاهيم و ارزيابي شواهد به صورت احتمالي است، نه تكيه صرف بر اينكه چيزي چقدر شبيه به نظر مي‌رسد(منبع)(منبع)(منبع).

نمونه هاي قضاوت اشتباه براساس شباهت

نمونه‌هايي از قضاوت نادرست بر اساس شباهت عبارتند از:

• انتخاب خريد كتاب يا تماشاي فيلم صرفاً به اين دليل كه شبيه كتاب قبلي است، حتي اگر فيلم جديد كيفيت پايين‌تري داشته باشد. اين تصميم به جاي ارزيابي عيني، تحت تأثير شباهت ادراك‌شده با تجربيات لذت‌بخش گذشته قرار مي‌گيرد.
• تصميم به غذا خوردن در رستوران به اين دليل كه فرد را به ياد رستوران ديگري كه قبلاً دوست داشته مي‌اندازد، مي‌اندازد كه ممكن است منجر به ناديده گرفتن گزينه‌هاي بهتر ديگر شود. شباهت بين تجربيات حال و گذشته بيش از كيفيت واقعي غذا يا خدمات، بر انتخاب تأثير مي‌گذارد(منبع).
• مصاحبه‌كنندگان شغلي، كانديداهايي را ترجيح مي‌دهند كه پيشينه يا رفتارهايشان مشابه كارمندان موفق فعلي باشد و به طور بالقوه افراد متنوع يا واجد شرايط‌تر را از دست بدهند. اين روش اكتشافي شباهت مي‌تواند تصميمات استخدام را از شايسته‌سالاري منحرف كند.
• پذيرش‌هاي قديمي در مدارسي كه فرزندان فارغ‌التحصيلان پذيرفته مي‌شوند تا حدي به اين دليل است كه پيشينه آنها مشابه افراد موفق ديده مي‌شود و اين امر به جاي اينكه صرفاً بر اساس صلاحيت‌ها باشد، تعصبات اجتماعي-اقتصادي يا جمعيتي را تقويت مي‌كند.
• توسعه‌دهندگان نرم‌افزار از روش‌هاي اكتشافي شباهت در اشكال‌زدايي با تطبيق علائم اشكال جديد با اشكالات مشابه گذشته استفاده مي‌كنند. اگرچه اغلب مفيد است، اما اگر اشكال جديد متفاوت باشد اما به طور سطحي مشابه به نظر برسد، مي‌تواند باعث خطا شود و منجر به تشخيص اشتباه شود.

منبع : خطاي شباهت چيست؟ اشتباهات رايج ذهن در تشخيص و انتخاب